التهاب پانکراس )لوزالمعده( را پانکراتیت می گویند. پانکراس غده ای پهن، مسطح و بلند است که در پشت معده در قسمت فوقانی شکم قرار دارد. این غده آنزیم های مؤثر در هضم غذا و همچنین هورمون هایی را تولید می کند که بر نحوه تنظیم فرایندهای مربوط به قند )گلوکز( در بدن اثر
می گذارند .
این بیماری به دو صورت حاد و مزمن بروز می یابد؛ در پانکراتیت حاد بیماری به یکباره فرد را درگیر می کند و چند روز طول می کشد، حال آن که پانکراتیت مزمن طی چندین سال بروز می یابد. موارد خفیف التهاب پانکراس بدون درمان برطرف می شود، اما موارد شدید عوارض خطرناکی را به دنبال دارد .
علائم
در ادامه علائم پانکراتیت به تفکیک دو نوع حاد و مزمن شرح داده می شود .
۱- علائم پانکراتیت حاد
- درد قسمت بالای شکم که در پشت بدن نیز منتشر میشود و با خوردن غذا، به ویژه غذاهای پرچرب، تشدید میشود .
- ورم شکم همراه با درد
- حالت تهوع و استفراغ
- تب
- افزایش ضربان قلب
۲- علائم پانکراتیت مزمن
پانکراتیت مزمن علائمی شبیه به پانکراتیت حاد دارد. بیماران غالباً از درد مداوم قسمت بالای شکم که در پشت بدن منتشر میشود، شکایت دارند. درد برخی بیماران بسیار شدید و توانفرسا است. علامت دیگر کاهش وزن ناشی از جذب نامناسب )سوءجذب( مواد غذایی است. سوءجذب به این دلیل رخ میدهد که غده پانکراس آنزیم کافی برای تجزیه مواد غذایی آزاد نمیکند. ضمناً چنانچه سلولهای تولید کننده انسولین پانکراس آسیب ببینند، پانکراتیت ابتلا به دیابت را نیز به دنبال دارد
علت
مصرف الکل و سنگ کیسه صفرا دو دلیل اصلی بروز پانکراتیت، در قریب به ۰۸ تا ۰۸ درصد موارد، به شمار می روند . پانکراتیت ناشی از مصرف الکل معمولاً در افرادی دیده می شود که مدتی طولانی، دست کم ۵ تا ۷ سال، مشروبات الکلی مصرف کرده اند؛ اکثر موارد پانکراتیت مزمن از مصرف الکل نشأت می گیرند. این بیماری غالباً در نخستین مراجعه بیمار به پزشک )به دلیل درد شدید( به صورت مزمن درآمده است . جمع شدن مواد در کیسه صفرا باعث تشکیل سنگ در این اندام می شود. سنگ کیسه صفرا گاهی مجرای پانکراس را مسدود می سازد و در نتیجه شیره های گوارشی درون پانکراس به دام می افتند. پانکراتیت ناشی از سنگ کیسه صفرا اکثرا در بانوان بالای ۵۸ سال بروز می یابد . بروز ۱۸ تا ۲۸ درصد موارد باقی مانده به علل گوناگونی مربوط می شود که در زیر به شماری از آن ها اشاره می شود :
- دارو
- قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی خاص
- صدمه و ضربه دیدن )تروما( در سوانحی مانند تصادف خودرو یا افتادن از تخت و ضربه دیدن پیاپی شکم
- بیماری ارثی
- جراحی و عمل های پزشکی خاص
- عفونت هایی مانند اوریون )با درصد شیوع پایین(
- ناهنجاری های پانکراس یا روده
- میزان بالای چربی در خون
عوامل خطر
هر فردی ممکن است دچار پانکراتیت شود، اما این بیماری بیشتر در میان افراد دارای عامل های خطر مشخص رواج دارد . عامل های خطر پانکراتیت حاد عبارت اند از :
- سنگ کیسه صفرا
- زیاده روی در نوشیدن مشروبات الکلی
پانکراتیت حاد نخستین نشانه سنگ کیسه صفرا است؛ این سنگ ها با مسدود کردن مجرای پانکراس باعث
التهاب این غده می شوند. عامل های خطر پانکراتیت مزمن عبارتند از : - زیاده روی در نوشیدن مشروبات الکلی برای مدت طولانی
- عارضه های ارثی خاص مانند فیبروز کیستیک
- سنگ کیسه صفرا
- عارضه هایی مانند تری گلیسرید بالا و لوپوس
بیماران مبتلا به پانکراتیت مزمن مردانی در بازه سنی ۳۰ تا ۴۰ سال هستند، البته احتمال بروز این بیماری در بانوان نیز وجود دارد .
تشخیص
پزشک به منظور تشخیص پانکراتیت میزان دو آنزیم گوارشی آمیلاز و لیپاز را در خون اندازه گیری می کند. بالا بودن میزان این دو آنزیم بیانگر ابتلا به پانکراتیت حاد است. پزشکان از آزمایش های یگری نیز بهره می گیرند که بعضی از آن ها عبارتند از :
- آزمایش عملکرد پانکراس برای تعیین این که آیا پانکراس آنزیم های گوارشی را به میزان مناسب ترشح می کند یا خیر .
- آزمایش تحمل گلوکز برای اندازه گیری سلول های پانکراس تولید کننده انسولین
- سونوگرافی و سی.تی.اسکن برای به دست آوردن تصاویری از پانکراس و مشاهده مشکلات احتمالی آن
- بررسی پانکراس و مجاری صفراوی به شیوه آندوسکوپی رتروگراد یا ERCP
- نمونه برداری که طی آن سوزنی برای خارج کردن نمونه بافتی کوچک وارد پانکراس می شود . پزشکان در مراحل پیشرفته تر بیماری برای تأیید تشخیص خود دستور انجام آزمایش خون، ادرار و مدفوع می دهند .
درمان
در ادامه روش های درمان قطعی پانکراتیت حاد و مزمن شرح داده می شود .
پانکراتیت حاد
پزشک معمولاً بیمار را جهت تزریق سرم و دریافت مایعات درون وریدی، تسکین درد و تحت نظر داشتن عوارض در بیمارستان بستری می کند. بیمار تا زمان فروکش کردن کامل درد و برطرف شدن حالت تهوع و استفراغ، معمولاً تا چند روز، نباید چیزی بخورد. در اکثر موارد درمان پانکراتیت حاد ظرف یک هفته انجام می شود. اما چنانچه علائم از بین نرفتند باید از روش های درمانی دیگری مانند موارد زیر کمک گرفت :
چنانچه علت پانکراتیت حاد سنگ کیسه صفرا باشد، توصیه می شود تا کیسه صفرا به منظور پیشگیری از بروز حمله های آتی درآورده شود . در صورت بزرگ شدن مجاری صفراوی عملی موسوم به ERCP برای تخلیه آن ها انجام می شود. پزشک طی انجام این عمل می تواند پانکراس، مجرای پانکراس، مجاری صفراوی و یا اسفنکتر ادی )عضله کنترل کننده جریان شیره های پانکراس و صفرا در روده( را معاینه کند. در موارد وخیم به ناچار برای تخلیه مجرای پانکراس یا برداشتن قسمتی از این غده به عمل جراحی روی آورده می شود .
از آنجایی که بدن در گوارش چربی با مشکل روبه رو است، پزشک رعایت رژیم غذایی خاصی را به بیمار توصیه می کند تا میزان چربی دریافتی از راه غذا کاهش یابد . بیمار گاهی باید داروهای مکمل های آنزیم پانکراس را با هر وعده غذایی مصرف کند. این مکمل ها به بدن کمک می کنند تا غذا را بهتر جذب کند و در نتیجه بیمار وزن از دست رفته را جبران کند. رژیم غذایی کم چرب و مکمل های آنزیمی نیز به دلیل کاهش تحریک پانکراس در کنترل درد مؤثراند .
- خودداری از نوشیدن مشروبات الکلی
- ترک سیگار
- تخلیه کیست کاذب موجود
پانکراتیت مزمن
بیمار مبتلا به پانکراتیت مزمن برای مدیریت درد، دریافت سرم و مایعات درون وریدی و مکمل غذایی باید در بیمارستان بستری شود. ممکن است در صورت کاهش مداوم وزن لازم باشد بیمار تا چند هفته از راه لوله بینی معده ای غذا دریافت کند . پزشک هنگام ازسرگیری رژیم غذایی معمول در صورتی که پانکراس نتواند به میزان کافی آنزیم ترشح کند، آنزیم های پانکراس را تجویز می کند. این آنزیم ها باید با هر وعده غذایی مصرف شوند تا بیمار بهتر بتواند غذا را هضم کند و وزنش افزایش یابد. در مرحله بعدی درمان، رژیم مغذی و کم چرب شامل وعده های غذایی سبک تر و به دفعات بیشتر تهیه می شود . می توان برای تنظیم برنامه غذایی مناسب با متخصص تغذیه مشورت کرد. نوشیدن مایعات فراوان و محدود کردن نوشیدنی های کافئین دار نیز بسیار مهم است . به بیماران مبتلا به پانکراتیت مزمن قویاً توصیه می شود تا از استعمال دخانیات و نوشیدن مشروبات الکلی پرهیز کنند، حتی اگر بیماری شان ملایم یا در مراحل اولیه است .
عوارض
آن دسته از بیماران مبتلا به پانکراتیت مزمنی که به طور مداوم مشروبات الکلی را در مقادیر زیاد مصرف می کنند، دچار حمله های ناگهانی و شدید درد شکم می شوند . از ERCP علاوه بر تشخیص پانکراتیت حاد برای تعیین و درمان عوارض مرتبط با پانکراتیت مزمن، مانند سنگ کیسه صفرا، کیست کاذب و باریک شدن یا انسداد مجاری، نیز استفاده می شود. پانکراتیت مزمن به کلسیمی شدن پانکراس می انجامد، به این معنا که بافت پانکراس به دلیل رسوب کردن املاح کلسیمی انحلال ناپذیر سخت می شود. گاهی جراحی برداشتن بخشی از پانکراس ضرورت می یابد. در مواردی که بیمار از درد مداوم رنج می برد، گاهی اوقات جراحی یا عمل های دیگر برای مسدود کردن عصب های مولد درد در ناحیه شکم انجام می شود .
پیشگیری
- اگرچه پزشکان هنوز اطلاعات کاملی از پانکراتیت ندارند، می توان با رعایت موارد زیر مانع بروز مجدد آن شد :
- چنانچه دلیل ابتلا به این بیماری سنگ کیسه صفرا باشد و کیسه صفرا از بدن خارج نشده باشد، باید از مصرف غذاهای چرب و روغنی، مانند کره و نیمرو، خودداری کرد .
- تهیه برنامه غذایی مناسب به کمک متخصص بیماری های گوارشی
- ممکن است تا در نهایت لازم شود که کیسه صفرا درآورده شود. پزشک بیمار را در خصوص ضرروت انجام این عمل راهنمایی می کند .
- پرهیز از استعمال دخانیات و مشروبات الکلی
- بیماری پانکراتیت در هر سنی حتی در کودکان البته با درصد شیوع خیلی کم نیز ممکن است به وجود آید.
- پزشک پس از تشخیص بیماری و نوع آن اقدام به درمان پانکراتیت می کند. جراحی فقط در مواردی که درمان های بدون جراحی کمکی به بهبودی بیمار نکند، تجویز می شود .
